Kỷ niệm một năm ngày mất, nhìn lại đời văn của Tô Hoài

Đã một năm kể từ ngày mất của cố nhà văn Tô Hoài, việc ấp ủ tổ chức một Hội thảo nhằm nhìn lại một đời văn của ông đã được Phương Nam và NXB Hội Nhà Văn Hà Nội chuẩn bị trong gần 1 năm qua.

Trong làng văn học Việt Nam rất hiếm có nhà văn nào nhận được sự yêu thương, mến mộ từ nhiều thế hệ độc giả khác nhau như nhà văn Tô Hoài. Nếu các bạn nhỏ biết đến ông như một người bạn dí dỏm, đáng yêu qua kiệt tác Dế mèn phiêu lưu ký và series truyện ngộ nghĩnh về loài vật, thì độc giả lớn tuổi biết đến ông như một cây đại thụ của làng văn với nhiều tác phẩm đã trở thành những tượng đài bất tử như Vợ chồng A Phủ, Cứu đất cứu mường, Chuyện đầm sen đền Đồng Cổ…

Tưởng nhớ một năm ngày Cụ trở về với cát bụi, Công ty Sách Phương Nam đã cho xuất bản và tái bản những tuyệt phẩm để đời của nhà văn, như một lời tri ân sâu sắc kính dâng lên Cụ. 9 tác phẩm được xuất bản trong năm 2015 bao gồm 4 tiểu thuyết, 3 truyện ngắn và 2 bút ký:

Quê nhà (tiểu thuyết)
Quê người (tiểu thuyết)
Mười năm (tiểu thuyết)
Khách nợ (truyện ngắn)
Chiếc áo xường xám màu hoa đào (truyện ngắn)
Chuyện để quên (truyện ngắn)
Miền Tây (tiểu thuyết)
Kí ức Đông Dương (bút ký)
Kí ức Phiên Lãng (bút ký)

Bộ ba tiểu thuyết Quê nhà, Quê người, Mười năm là những tác phẩm đặc sắc, nằm trong danh sách các tác phẩm của Tô Hoài vinh dự nhận giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học đợt 1. Ba tiểu thuyết tuy được viết trong những khoảng thời gian khác nhau, về những con người, những hoàn cảnh cụ thể khác nhau, nhưng lại là sự nối tiếp một cách có hệ thống trong dòng chảy lịch sử của vùng quê nơi nhà văn sinh ra và lớn lên. Quê nhà là bức tranh tái hiện lại cuộc chiến đấu anh dũng của những anh hùng vô danh, những người mà trước đó tay chỉ quen với việc cấy việc cày việc nhà việc cửa nay lại dũng cảm đứng lên giương cờ nghĩa trong những năm đầu khi thực dân Pháp xâm lược. Quê người là cảnh quê hương bị chiếm đóng. Những con người hiền lành chất phác của vùng quê ấy phải sống trong cảnh khốn đốn khi cái nghèo đói bủa vây. Người phải tha hương nơi đất khách, người ở lại chơ vơ, lạc lối ngay trên chính mảnh đất quê nhà. Mười năm đưa người đọc hòa mình vào không khí sục sôi của vùng quê ấy những ngày vùng lên xóa tan xiềng xích. Đó là Mười năm toàn dân chuẩn bị Tổng khởi nghĩa, tiến tới Cách mạng Tháng Tám.

Ba cuốn tiểu thuyết gần như khắc họa đầy đủ cả giai đoạn đau thương của dân tộc. Dưới ngòi bút tài tình của tác giả, những con người, những mảnh đời ấy hiển hiện một cách chân thật, sống động, gần gũi thân thương, nhưng cũng đầy ám ảnh, gợi nhớ về một thời dĩ vãng đã xa. 

Không chỉ tiểu thuyết, truyện ngắn cũng là thế mạnh làm nên tên tuổi một Tô Hoài. Những câu chuyện hay nhất, đặc sắc nhất đã được tuyển chọn trong ba tập truyện ngắn mà chúng tôi hân hạnh giới thiệu đến bạn đọc: Khách nợ, Chiếc áo xường xám màu hoa đào, Chuyện để quên.

Khách nợ là nét vẽ thực về những con người, những cảnh đời khốn cùng ở làng quê nghèo ngoại thành Hà Nội trước Cách mạng Tháng Tám. Với cách kể chuyện bình dị, nhẹ nhàng, không màu mè, hoa mỹ, từng câu chuyện, từng số phận cứ từ từ xuất hiện, họ sống, chết, đói khổ, đau thương… chân thật đến ngỡ ngàng nhưng cũng xót xa đến ngỡ ngàng. Trong tập truyện không thể không kể đến những trang viết độc đáo, đầy hấp dẫn về loài vật như Đôi ri đá, Chú gà trống ri, Mụ ngan… Những câu chuyện tưởng chừng vô thưởng vô phạt, nhưng góp phần không nhỏ phơi bày những hiện trạng xã hội thời bấy giờ.

Chiếc áo xường xám màu hoa đào là một trong số ít những tập truyện viết về đời sống cơ cực, lay lắt, mù mịt, bị đàn áp nặng nề của các dân tộc miền núi Tây Bắc trước 1945. Tập truyện là quá trình vùng lên thoát khỏi xiềng xích đến với chân trời mới của những số phận bé mọn khao khát tự do. Với lối kể chuyện tự nhiên, giọng văn khi dửng dưng, khi đanh thép, lúc bùi ngùi, lúc lại đầy kịch tính, con người vùng cao với bao đau thương, bất hạnh đã được khắc họa rõ nét với những A Phủ, Hùng Vương, Mỵ, bà Ảng… Đặc biệt, đây là lần đầu tiên nỗi đau thương, cuộc sống bất công của người phụ nữ miền núi Tây Bắc được đề cập đến với cái nhìn đầy cảm thông và chia sẻ. 

Khác với hai truyện ngắn trên, Chuyện để quên là tuyển tập những truyện ngắn viết sau năm 1945. Cũng là khung cảnh làng quê nghèo ấy, cũng là miền Tây Bắc ấy, nhưng với một tâm thức hoàn toàn khác, lòng người có cách mạng dẫn lối dường như bừng tỉnh sau ngàn năm say giấc, tươi sáng hơn, rạng ngời hơn. Những câu chuyện gắn liền với một thời kỳ tranh đấu hào hùng của dân tộc, những câu chuyện của hi sinh, mất mát, của chiến tranh ác liệt… của những năm tháng không thể nào quên.

Được viết năm 1965, Miền Tây là tác phẩm tiếp nối cho đề tài về vùng đất Tây Bắc “để thương để nhớ” cho Tô Hoài trong suốt cuộc đời cầm bút của mình. Tô Hoài đã dành cho cuốn tiểu thuyết những nét vẽ chân thật và sinh động nhất, với hình ảnh những người con đất Phiềng Sa tình nghĩa đã sống qua hết những vất vả, đau thương, đấu tranh và dựng xây. Khai thác nhiều tư liệu lịch sử, chính trị, quân sự, tác phẩm đã tạo nên những bức tranh đối lập xưa và nay trong cuộc sống, số phận con người Phiềng Sa. Ở đó, hình ảnh con người chưa bao giờ được tác giả tạo nên bằng bút pháp lí tưởng hóa, mà họ luôn chân thật và gần gũi, mang đầy đủ mặt tốt và mặt xấu của một con người bình thường trong đời sống. Chính vì thế, họ đã sống rất lâu và vững bền trong trái tim rất nhiều độc giả Việt. 

Ký ức Đông Dương và Ký ức phiên lãng là hai tập bút ký đặc biệt của nhà văn. Đó là những trang viết thấm đẫm tình hữu nghị sâu sắc với những quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới mà tác giả đã có dịp đặt chân đến. Nếu như Ký ức Đông Dương là câu chuyện ấm áp về những người bạn láng giềng thân thiết Lào và Campuchia thì Ký ức phiên lãng là những hồi ức xinh đẹp, sâu lắng đầy cảm xúc về những con người, những vùng đất ở những châu lục khác nhau, tưởng chừng như rất xa xôi nhưng lại quá đỗi gần gũi. Tình anh em sâu đậm, thắm thiết, bền chặt của những dân tộc bị áp bức cùng đứng lên chiến đấu đập tan gông xiềng nô lệ. Đó là đất nước Lào với những con người hiền hòa mến khách. Là một Campuchia vừa thoát khỏi bọn diệt chủng, cả nước đang oằn mình xây dựng lại cuộc đời mới. Là một Ê-ti-ô-pi-a đang đương đầu với chiến tranh nhưng đâu đâu cũng rộn vang tiếng hát của hi vọng. Những em bé Ca-dắc-xtan vẫy tay ríu rít, miệng hô vang Hồ Chủ tịch muôn năm!... Việt Nam muôn năm!... Một Mát-xcơ-va thân thiện, đi đến đâu cũng nghe người dân chào Đồng chí Việt Nam…

Với số lượng tác phẩm đồ sộ, thật không quá khi nói Tô Hoài là một trong những nhà văn có bút lực dồi dào nhất làng văn Việt Nam. Song không chỉ thế, Tô Hoài còn là một nhà văn luôn có tâm thức hướng đến sự vẹn toàn. Các tác phẩm giới thiệu đến bạn đọc lần này là những bản in mới nhất, đầy đủ và hoàn thiện nhất do chính nhà văn Tô Hoài đọc và sửa chữa trước lúc đi xa.

Dường như với bất kỳ tác phẩm nào của mình đã xuất bản, nhà văn cũng luôn cẩn trọng đọc lại và chỉnh sửa những chi tiết chưa hài lòng. Như chính lời con trai của Cụ, nhà báo Nguyễn Phương Vũ, chia sẻ: “Đã từ lâu từ khi cầm bút bố tôi là người cẩn thận và luôn có trách nhiệm với câu chữ nên mỗi bản in dù là in lại nhưng ông luôn đọc, cắt gọt, chỉnh sửa, “uốn nắn”, tỉ mẩn như người dệt vải. Khi ông trao lại cho tôi để xử lý nhập liệu với một bản thảo chi chít màu mực, chữ, từ, câu mà ông thêm bớt đan xen ngang dọc. Cha tôi là vậy, sự cẩn trọng, kỹ lưỡng trong nghề viết như mối nợ tình với ông.”

Ngoài 9 tác phẩm được xuất bản trong năm 2015, Phương Nam Book cũng điểm lại những tác phẩm mà đơn vị này độc quyền xuất bản và đã ra mắt bạn đọc trước đây:

Những ngõ phố (truyện vừa)
Chuyện cũ Hà Nội (2 tập) (hồi ký )
Mẹ mìn bố mìn (tiểu thuyết)
Giấc mộng ông thợ dìu (tản văn)
Cát bụi chân ai (hồi ký)
Chiều chiều (hồi ký)
Ba người khác (tiểu thuyết)
Kẻ cướp bến Bỏi (tiểu thuyết)
Tạp bút

Hội thảo Tô Hoài – Một đời văn sẽ được tổ chức vào 8g Thứ 7 ngày 18/5/2015  tại Thư viện Hà Nội (47 Bà Triệu, Q.Hoàn Kiếm, Hà Nội).